ДИГИТАЛЕН РЕЧНИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

На времето, на трудбениците кога ќе наполнеа десет години стаж во кое и да е претпријатие им подаруваа рачен часовник со изгравирана благодарност за несебичното залагање и личниот придонес кон напредокот на претпријатието и на државата.

Згора на се, швајцарскиот водоотпорен часовник дури сега, по толку години стаж разговетно ми дошепна зошто времето лета како што облакот лета пред ветерот и колку време треба да поарчи еден човек за најпосле да разбере колку е часот.

Налогот има дејство на забрана и пренос за наплата (чл. 137, ЗИ). 226 Лозановски против Топлификација Битола Спор поради неисплатена разлика од плата и надоместоци од плата1 Honor honestum decorat, inhonestum notat Честа ги краси чесните, а нечесните ги жигосува! (Publilius Syrus – 225) Работникот Благоја Лозановски од Битола (сега 60-годишен), работеше во „Топлификација Битола“ ДОО – Скопје, со договор за вработување на неопределено време од 2002 до 2008 година, односно тој имаше безмалку пет и пол години стаж во фирмата пред да настане спорот со неговиот работодавач.

Извршување врз парично побарување кое, по сметка кај банка, му припаѓа на физичко или 225 правно лице – се спроведува така што, со налог за извршување, и се наложува на банката паричниот износ за кој е издаден ваков налог да го исплати на сметката на извршителот.

Ѓорѓиевски во Шеќераната работеше со договор на неопределено време од 1987 до 2009 година, односно имаше безмалку 22 години стаж пред да настане работниот спор со неговиот работодавач.

На пример, законски права од осигурување во случај на невработеност, кај нас се: 1) паричен надоместок; 2) подготовка за вработување (обука, преквалификација или доквалификација); 3) право на здравствена заштита, во согласност со прописите за здравствена заштита; 4) право на пензиско и инвалидско осигурување, во согласност со прописите за ПИО на невработено лице корисник на паричен надоместок, на кое му недостасуваат најмногу до пет години пред исполнување услови за стекнување право на старосна пензија – а кое нема 15 години стаж на осигурување, до остварување на овој стаж; и 5) права на инвалидни лица за вработување со поволни услови во согласност со закон (чл. 54, ЗВОСН – неофицијален ПТ).

Надоместокот не може да изнесува повеќе од 80 % oд просечната месечна нето-плата по работник во Републиката, објавена за последниот месец (изменет чл. 68, ЗВОСН).

Битно за работниците е да знаат дека некој од правата кои инаку им следуваат по основ на привремена невработеност – тие автоматски ги губат ако добијат „дисциплински отказ“.

На невработеното лице кое има над 15 години стаж на осигурување, а на кое му недостасуваат 269 најмногу до пет години пред исполнување на услови за стекнување право на старосна пензија – паричен надоместок му се исплатува до неговото вработување, односно до настапувањето на некои од основите за престанок на правото на паричен надоместок (изменет и дополнет чл. 71, ЗВОСН). 3.  Иако, кај нас, општиот рок на застареност изнесува пет години (в. чл. 360, ЗОО) – сепак, со закон може да се определи и друг [по- долг или пократок] застарен рок.

Работникот Пецо Ѓорѓиевски од Битола (сега 43-годишен) работеше, а и после спорот продолжи да работи, во познатата Фабрика за шеќер „4ти Ноември“ – АД Битола.

Висината на месечниот паричен надоместок за време на невработе- ност се утврдува врз основа на пресметаните и исплатени плати кај работодавачот, согласно со закон и колективен договор, и изнесува 50% од просечната месечна нето-плата на работникот за последните 24 месеци – за лице кое има право на паричен надоместок до 12 ме- сеци, а 40% – за лице кое има право на паричен надоместок подолго од 12 месеци.

 5 2) престанокот на работниот однос да бил по основ на стечај, ликвидација или технолошки вишок; 3) на денот на престанокот на работниот однос да имал најмалку 25 години стаж на осигурување; 4) работниот однос да му престанал заклучно со 31 декември 2004 год.;

Иако ова несомнено е поповолно решение од претходното, поради веќе наста- натите промени на скалилата за одредување на бројот на месеци за кои ќе се исплаќа паричен надоместок, од 2005 година паричен надо- месток над 12 месеци им се исплаќа само на лицата со уште 5 години до исполнување на условите за старосна пензија и 15 години стаж на осигурување.

Наместо нив, беше воведена одредбата според која на корисникот на старосна пензија, ако навршил најмалку една година стаж на осигурување по остварувањето право на старосна пензија, може да му се определи нов износ на пензија.

На 80 таков начин, на лицата со над 20 години стаж на осигурување им е скратено примањето паричен надоместок за 4 месеци, па тие, наместо да примаат паричен надоместок 18 месеци, од 2003 година имаа право на паричен надоместок за време од 14 месеци (чл. 5, ЗИДЗВОСН/03; види Табела 1).

Конкретно, од 1997 година овој исклучок важи 73 за лицата кои по престанокот на последниот работен однос имаа над 25 години стаж на осигурување (чл. 34, ЗВ и чл. 78, ЗВОСН).

Втората категорија, пак, се жените кои во периодот 2000-2003 година ги имаа потребните години за одење во пензија, но го немаа потребниот стаж, бидејќи за тој период наместо 20 години пензиски стаж со промените од март 2000 година станаа доволни и 15 години стаж (чл. 5). во години Возраст Пензиски Година мажи жени стаж 1994 60,5 55,5 1995 61,0 56,0 1996 61,5 56,5 20 1997 62,0 57,0 1998 62,5 57,5 1999 63,0 58,0 2000 63,5 58,5 2001 59,0 2002 59,5 2003 60,0 15 2004 64,0 60,5 2005 61,0 2006 61,5 2007 62,0 Табела 1: Возраст и пензиски стаж со кои се стекнува право на старосна пензија 92 Треба да се спомне и дека со одредбите од измената и дополнување- то од март 2000 година се предвидува изземање од промените што се однесуваат на стекнувањето право на старосна пензија на оние лица кои на денот на почетокот на примената на ова измена и дополнување (1 септември 2000 година) имале пензиски стаж од најмалку 35 години (мажи) и 30 години (жени) (чл. 30 и 35, ЗИДЗПИО/март.00).

Подолу дополнително ќе се осврнеме на ова, а овде ќе кажеме дека во 2000 година беше пропишано ова право да може да се оствари со навршени 55 години возраст и најмалку 15 години стаж на осигурување (чл. 6).

Намалувањето е особено драстично кај лицата со над 15 години стаж на осигурување, при што кај лицата со стаж на осигурување од над 20 до 22 години ова намалување изнесува дури 15 месеци! (чл. 2, ЗИЗВ/дек.93).

Покрај тоа, дојде до укинување на највисокото скалило, кое пропишуваше добивање паричен надоместок со стаж на осигурување над 20 години, односно, времето за кое се исплатува паричниот надоместок за лица- та со над 20 години стаж на осигурување е изедначено со времето за кое се исплатува паричниот надоместок за лицата над 15 години.

Покрај нив, право на парична помош имаа уште четири други категории невработени лица: жените корисници на паричен надоместок за време на бременост и породување, лицата кои посетуваат стручно оспособување или преквалификација, лицата на кои работниот однос им престанал поради стечај или редовна ликвидација на организацијата во која работеле, како и оние лица со повеќе од 25 години стаж на осигурување (чл. 19, 21, 23 и 36, ЗВ).

Како што спомнавме погоре, во 2000 година дојде до промена на критериумот за стекнување на ова право од исполнување стаж на осигурување над 25 години во навр- шување 55 години возраст и имање најмалку 15 години стаж на ос- игурување (чл. 6, ЗИДЗВОСН/март.00).

Со измени- те извршени во април 2003, пак, се намали висината на испратнина- та, и тоа по две основи: прво, критериумот за добивање испратнина во висина на едномесечна плата беше зголемен од две на три години стаж кај работодавецот кадешто настанал престанокот на работниот однос; и, второ, максимумот од 12 месечни плати беше намален на осум плати, што е намалување за 1/3.

Тогаш, наместо кри- териумот 55 години возраст и најмалку 15 години стаж на осигурување беше воведен критериумот 5 години пред исполнување на условите 7.  Одлука на Уставниот суд на Република Македонија, У. бр. 119/2006 од 27 јуни 2007 година. 83 за стекнување право на старосна пензија и 15 години стаж на осигу- рување (чл. 5 и 8, ЗИДЗВОСН/05).

Станува збор за промена која се однесуваше само за категоријата невработени лица со над 25 години стаж на осигурување.

Според претходно-важечките одредби, на овие лица им се исплатуваше паричен надоместок до повторно вработување, или до настапување на некои од основите за престанок на правото на паричен надоместок, додека по промените од 2000 година стажот на осигурување од 25 го- дини им овозможуваше право на паричен надоместок на ист период со лицата со над 20 години стаж на осигурување, односно, 18 месеци (чл. 6, ЗИДЗВОСН/март.00).