ДИГИТАЛЕН РЕЧНИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

Во почетокот на октомври (од 1 до 3) на територијата на Македонија пристигнале првите британски воени мисии.

93 Следните десет дена шефовите на британските воени мисии ги поминале во разговор со Светозар Вукмановиќ - Темпо, Бојан Б`лгаранов и Венко Марковски.

ПРЕДГОВОР Во досегашната македонска историографија прашањето за дејноста на британските воени мисии во Македонија, односно при Главниот штаб и единиците на НОВ и ПО на Македонија, не е темелно, сестрано проучено и расветлено.

94 Непосредно по спуштањето и запознавањето со ситуацијата во Македонија, британските воени мисии во своите извештаи до СОЕ во Каиро нагласувале дека единиците на НОВ и ПО на Македонија се носители на вооружената борба, но посебно потенцирале дека ним им недостасува оружје и дека две третини од борците биле недобро облечени и барале СОЕ да почне со доставување на оружје, муниција, облека, лекови и сл.

Пристигнувањето на првите британски воени мисии на територијата на Македонија се совпаѓа со широкиот развој на НОБ и преминувањето на повисок степен во организацијата на воените единици и создавање на регуларни воени единици.

Во овој период британските воени мисии со посебно внимание го следат движењето на германските единици и нивното повлекување и за тоа го известувале својот штаб Force 399 барајќи да се бомбардираат правците Лариса- Лерин- Прилеп и патот Дојран- Валандово- Струмица- Штип.272

308 Повторно вознемирување за Британците претставувала и информацијата доставена на 14 јануари 1945 година од британската воена мисија Bethesda во која се истакнувало дека на „шести јануари во Скопје делови од една бригада, се верува Дванаесеттата, демонстрирале против одењето на Петнаесетиот корпус да се борат против Хуните.

Проектот претставува прв обид врз основа на оригинална архивска документација од Public Record Office и Liddel Hart Centre for Military Archives King`s College London, да се претстави активноста на британските воени мисии во Македонија т.е. во еден континуитет да се следи активноста на планерите на СОЕ во однос на нивната политика спрема Балканот и Македонија и испраќањето на британски воени мисии во Македонија и нивната секојдневна активност со што се дополнува сликата за учеството на македонскиот народ во Втората светска бојна и неговата борба за независна и самостојна македонска држава. __________________

Од своја страна британската воена мисија Spike барала од Force 399 да интервенира кај командантот на 48. дивизија мисиите Brasenose и Spike да останат на територијата каде што се наоѓале.291

Британските воени мисии во Вардарска Македонија за време на НОБ.

На 7 април 1944 година капетанот Патрик Еванс, член на британската воена мисија на територијата на Македонија под Грција добил писмо од членот на ГШ на НОВ и ПО на Македонија Киро Георгиевски-Дејан во кое, од британската воена мисија се барало да обезбеди „оружје, муниција, облека, експлозив и златници“ бидејќи во „последната недела имал 100 регрути“ кои морал да ги врати поради тоа што не можел да им даде оружје“.

Според еден член на британската воена мисија Perseverance Кларк „првата бригада го беше презела овој марш да го развее партизанското знаме и да се обиде да добие регрути кои тие мислеа постојат таму, како и да го охрабри дезертирањето од бугарската армија“.115

Како резултат на тоа, во текот на ноември 1943 година со сите оперативни зони во Македонија беа формирани, освен партизански одреди, и покурпни воени единици.87 Во такви воено-политички услови на територијата на Македонија СОЕ започнала со испраќање на првите британски воени мисии на територијата на Македонија.

Од своја страна членовите на британските воени мисии со посебно внимание ги следеле тие информации.

По ослободувањето на Македонија британските воени мисии се префрлиле во Скопје.

Капетанот Еванс во својот одговор го препратил да побара помош од британските воени мисии кои се наоѓале на “југословенска територија“.332 Во почетокот на април капетанот Патрик Еванс престојувал во реонот на Преспа.

Пристигнувањето на првите британски воени мисии при ВШ на НОВ и ПО на Југославија се совпаднале со сѐ позасилениот разгор на Народноослободителната борба и сé понагласената афирмација на партизанското движење како најмасовна воено-политичка сила на територијата на Југославија која била ангажирана во борба против германските окупатори.

По ослободувањето на Скопје дел од членовите на британските воени мисии се стационирале во градот и оттаму ги следеле сите настани што се случувале во градот и оттаму ги следеле сите настани што се случувале на територијата на Македонија и со тоа го запознавале шефот на британските воени мисии во Југославија Фрицрој Маклин.

На 7 февруари членот на британската воена мисија Кларк поради трите последователни напади на бугарскиот окупатор бил одделен од главнината на Првата македонско-косовска ударна бригада и бил заробен од Бугарите.

Првата британска воена мисија била упатена на територијата на Македонија на 2 септември 1943 година, како дел од британската мисија “Typical“ која требало да достави мисии при ВШ на НОВ и ПО на Југославија.

Не можејќи да ги игнорираат постојаните информации од страна на британските воени мисии и улогата на СССР во афирмирањето на НОВ и ПО на Југославија, СОЕ во средината на 1943 година пристапила кон промена на својата политика во однос на движењата на отпорот и народноослободителните движења.

Пристигнувањето на првите британски воени мисии на територијата на Македонија се совпаѓа со широкиот развој на НОБ и преминувањето на повисок степен во организацијата на воените единици и создавање на регуларни воени единици.

241 Од своја страна и британската позадинска воена мисија на Фицрој Маклин Балкански воздушни сили уште на 29 август 1944 година испратила радиограма во која од сите британски воени мисии се барало да ги убедат Бугарите “да направат една од следните три работи:“ а) Да се вратат во Бугарија со оружје и опрема. б) Да се вратат во Бугарија по предавањето на партизаните на нивното оружје и опрема. в) Да се придружат на бугарските партизани во Бугарија.“

Скоро во истото време кога пристигнале ченичките емисари во Македонија, британскиот оддел на СОЕ при крајот на 1942 година, започнал, со подготовките за испраќање на британски воени мисии на територијата на Македонија кај приврзаниците на четничкото движење.

Пристигнувањето на првите британски воени мисии на територијата на Македонија од една страна значело признавање на дотогашниот придонес на единиците на НОВ и ПО на Македонија на страната на антифашистичката коалиција.

Според неговите опсервации можните политички проблеми кои можеле да се појават поради „зголемувањето на партизанските сили во областа“ би можеле да се спречат со недавањето никакви изјави за настанатата ситуација, на никој начин да не се инволвираат членовите на британските воени мисии „во проблемот за независна Македонија, како и за сите други политички проблеми“.

309 Членовите на британската воена мисија Bethesda, која единствена останала во Македонија, по ослободувањето можеле и самите да се уверат во промените кои се случувале во Македонија.

103 По заминувањето на капетанот Ламби и британската воена мисија Mulligatawny од Македонија во првите денови на декември 1943 година Германците презеле офанзивни дејства во Западна Македонија во содејство со балистите од реонот на Тетово, Гостивар, Дебар и од Албанија со цел да ги ослободат комуникациите што служат за врска на германските единици во Албанија и северозападниот дел на Грција преку Скопје т.е. со комуникациите во долините на реките Вардар и Морава.

Со пристигнувањето на британските воени мисии при ВШ на НОВ и ПО на Југославија истите барале од ВШ на НОВ и ПО на Југославија испраќање на воени мисии во сите ГШ на територијата на Југославија.

Британската воена мисија Bethesda пристигнува во Скопје ноќта на 23 ноември 1944 година.282

Во овој перод при ГШ на НОВ и ПО на Македонија биле присутни две британски воени мисии: Monkeywrench и Brasenose кои биле приклучени кон Првата македонско-косовска ударна бригада, а Втора македонска ударна бригада со мисијата Perseverance требало да замине за областа Кавадарци.114

92 При пристигнувањето членовите на британските воени мисии биле изненадени кога виделе “девојки партизанки, и грчки девојки кои изведуваат физички вежби секое утро“.

Под истиот датум мисијата Bethesda требало да стане британска воена мисија при ГШ на НОВ и ПО на Македонија.271

Посебно влијание врз промената на таа одлука имале информациите кои пристигнувале од членовите на британските воени мисии во Албанија и Грција за акциите, контактите и соработката помеѓу сѐ поголемите и појаки единици на НОВ и ПО на Македонија со грчките и албанските партизани.

Со пристигнувањето на британските воени мисии при ВШ на НОВ и ПО на Југославија тие барале од ВШ на НОВ и ПО на Југославија испраќање на воени мисии во сите ГШ на територијата на Југославија.

На тој начин првите британски воени мисии во текот на септември биле упатени на територијата на Македонија.

Во жестокоста на бугарската офанзива против единиците на НОВ и ПО на Македонија можел лично да се увери и да ја осети на своја кожа и шефот на британската воена мисија Conserve.

Пристигнувањето на првите британски воени мисии при ВШ на НОВ и ПО на Југославија се совпаднале со сé позасилениот разгор на Народноослободителната борба и сé понагалсената афирмација на партизанското движење како најамасовна военополитичка сила на територијата на Југославија која била ангажирана во борба против окупаторите.

Британските воени планери, кои пристапиле кон реализацијата на плановите на политичките планери на Форин офис, уште во средината на 1943 година го отпочнале процесот да пронајдат луѓе кои би биле испратени во Македонија.

Со пристигнувањето на првите британски воени мисии на територијата на Кралството Југославиј,а британската дипломатија ќе започне да ги помага сите оние што се бореле против нацифашистичките окупатори, а со тоа и да го трасира својот пат кон идната поделба на Европа на интересни сфери.

Испратените британски воени мисии во Порече имале неизвесна судбина.

Во рамките на оваа задача, секако спаѓало и испраќањето воена мисија и во Македонија.

Мајорот Скот Дикинсон бил првиот американски офицер што бил испратен при Главниот штаб на НОВ и ПО на Македонија.

Меѓутоа, треба да се има предвид дека испраѓањето на првите британски воени мисии на територијата на Македонија не било поврзано со партизанското движење.

Тој барал да се испратат британски воени мисии во Главните штабови и во поголемите единици на сите покраини во Југославија, кои би можеле да придонесат во остварувањето на предвидените британски акции и да послужат како врска преку која ќе се реализираат барањата на единиците на НОВ и ПО на Југославија.

Тоа биле мисиите Монкеѕњренцх, предводена од Џорџ Квајн и Муллигатањнѕ, предводена од Ламби, која требало преку Македонија да замине за Бугарија и да воспостави контакт со тамошните партизани.

За разлика од британските воени мисии кои на територијата на Македонија пристигнале во октомври 1943 година, првите самостојните американски воени мисии во Македонија пристигнале при крајот на јуни 1944 година.

Првите британски воени мисии што биле предвидени за Македонија се спуштиле на 20 септември 1943 година при мисијата Консензус (Цонценцус), која била стационирана во месноста Манастирец на планината Мокра во Албанија.

Кралството Југославија ќе стане полигон на којшто ќе се води борба меѓу двете идеологии – комунистичката и капиталистичката, меѓу партизанското движење, предоводено од комунистите, и четничкото националистичко движење, предводено од генералот на кралската југословенска армија генералот Дража Михаиловиќ.

Некои од нив биле убиени од страна на бугарските воени и полициски сили, а некои биле фатени и предадени на Германците, потоа пренесени во Скопје, а оттаму во Софија, каде што биле распрашувани од агенти на Гестапо.

Тие сметале дека отпор давале само четничките единици на Дража Михаиловиќ кои, според нив, се наоѓале во Поречието.